Χωριά θρηνούν θύματα, περιουσίες χάθηκαν, δάση καταστράφηκαν και η κρατική μηχανή φάνηκε για ακόμη μια φορά ανεπαρκής. Κι όμως, η φωνή της κοινωνίας των πολιτών είναι – αν όχι απούσα – εξαιρετικά δειλή.
Πού είναι οι διαδηλώσεις; Οι μαζικές κινητοποιήσεις, οι πλατείες γεμάτες με πολίτες που απαιτούν απαντήσεις, λογοδοσία, αλλαγή; Σε πολλές άλλες χώρες της Ευρώπης, τέτοια γεγονότα θα προκαλούσαν κοινωνικό σεισμό. Στην Κύπρο, όμως, αυτός ο σεισμός δεν έρχεται ποτέ. Η σιωπή επανέρχεται σχεδόν μηχανικά, σαν αναπόφευκτο μοτίβο.
Αυτό το φαινόμενο δεν είναι καινούριο. Είναι επαναλαμβανόμενο, σχεδόν δομικό. Και σύμφωνα με τα όσα ανέφερε στο ThemaOnline ο κοινωνιολόγος Νίκος Περιστιάνης, δεν είναι σύμπτωση. Οι ρίζες του φτάνουν βαθιά μέσα στην ιστορική, θεσμική και πολιτισμική συγκρότηση της κυπριακής κοινωνίας. Πίσω από κάθε απουσία συλλογικής αντίδρασης, κρύβεται μια μακρά διαδρομή εσωτερίκευσης της σιωπής – μια εδραιωμένη κουλτούρα παθητικότητας και προσκόλλησης σε αυθεντίες.
Η κυπριακή κοινωνία, όπως τονίζει ο κ. Περιστιάνης, δεν ανέπτυξε ποτέ σταθερά και οργανικά την έννοια της αυτόνομης συμμετοχής στον δημόσιο βίο. Από την Οθωμανική περίοδο, μέχρι την Αγγλοκρατία και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας το 1960, οι Κύπριοι βίωναν την πολιτική ως υπόθεση «άλλων». Ποτέ δεν ήταν οι ίδιοι οι διαχειριστές του τόπου και της μοίρας τους.
Στην πορεία αυτή, ο ρόλος της Εκκλησίας ήταν καθοριστικός. Ως ηγετική δύναμη και θεσμικός εκπρόσωπος του λαού – πρώτα επί Οθωμανών και έπειτα επί Άγγλων – η Εκκλησία αποτέλεσε το βασικό πλαίσιο εξουσίας και καθοδήγησης. Αυτό ενίσχυσε μια κουλτούρα απόλυτης υπακοής: οι εντολές προέρχονταν «άνωθεν», είτε από τον παπά του χωριού είτε από την εκκλησιαστική ιεραρχία. Οι πολίτες μάθαιναν να ακολουθούν, όχι να αμφισβητούν. Δεν υπήρξε χώρος για τη διαμόρφωση μιας κουλτούρας ατομικής ή συλλογικής διεκδίκησης.
Το νέο κυπριακό κράτος, μετά το 1960, δεν άλλαξε ουσιαστικά αυτή τη συνθήκη. Αντιθέτως, τη διαιώνισε, καθώς ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ενσάρκωνε τον διπλό ρόλο του εθνάρχη και πολιτικού ηγέτη, παγιώνοντας έναν τύπο εξουσίας που δεν άφηνε περιθώρια για την ανάπτυξη κοσμικών, ανεξάρτητων πολιτικών φωνών.
Στη δεκαετία του ’50, ο ένοπλος αγώνας της ΕΟΚΑ δεν αποτέλεσε απλώς την κορύφωση της αντι-αποικιακής δράσης. Καθιέρωσε ένα νέο μοντέλο πολιτικής έκφρασης – τη βία. Όπως παρατηρεί ο κ. Περιστιάνης, η Δεξιά, ανήσυχη από την οργανωμένη δράση της Αριστεράς, προώθησε τον ένοπλο αγώνα όχι μόνο για την απελευθέρωση, αλλά και για να αποτρέψει τη μαζική πολιτικοποίηση των πολιτών μέσω ειρηνικών μέσων.
Έτσι, εγκαταλείφθηκε η ιδέα της μαζικής κινητοποίησης υπέρ δικαιωμάτων και επικράτησε η νοοτροπία ότι η βία είναι ο αποτελεσματικός δρόμος για την επίτευξη στόχων. Αυτή η νομιμοποίηση της πολιτικής βίας διαπέρασε και την ανεξαρτησία: οι διαφωνούντες συχνά αντιμετωπίζονταν με φυλλάδια, απειλές, ακόμη και βόμβες. Το πολιτικό σκηνικό κυριαρχήθηκε από τη λογική της επιβολής και όχι της αντιπαράθεσης στο πεζοδρόμιο ή στον δημόσιο διάλογο.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ειρηνική διαμαρτυρία θεωρήθηκε σχεδόν αφελής ή αναποτελεσματική. Οι πολίτες δεν έμαθαν να αντιδρούν με φωνή – αλλά με σιωπή, αναμονή ή φόβο.
Στην Ευρώπη, η έννοια της κοινωνίας των πολιτών – ενός πλέγματος ανεξάρτητων οργανώσεων, ομάδων και κινήσεων που παρεμβαίνουν δημόσια – αποτελεί κεντρικό άξονα της δημοκρατίας. Στην Κύπρο, όμως, η κοινωνία των πολιτών δεν κατόρθωσε ποτέ να διαμορφωθεί με συνέπεια.
Όπως εξηγεί ο κ. Περιστιάνης, οι πολίτες εκφράζονταν σχεδόν αποκλειστικά μέσα από τα κόμματα ή την Εκκλησία. Οι πολιτικές παρατάξεις διατηρούσαν οργανώσεις νεολαίας, γυναικών και φοιτητών όχι ως πεδίο χειραφέτησης, αλλά ως προέκταση της κομματικής επιρροής. Οποιοσδήποτε θεσμός λειτουργούσε εκτός αυτών των πλαισίων, ήταν είτε περιθωριοποιημένος είτε εφήμερος.
Αυτό σήμαινε ότι η ατομική φωνή δεν μπορούσε να μετατραπεί σε συλλογική. Οι πρωτοβουλίες έσβηναν πριν γίνουν ρεύμα. Δεν δημιουργήθηκαν κινήματα με διάρκεια, αυτόνομες δομές με επιρροή. Η δημόσια έκφραση έμεινε «προστατευμένη» στα χέρια των θεσμών – και όταν αυτοί φθείρονταν, μαζί τους φθινόταν και η δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής.
Στη σύγχρονη εποχή, το κενό της δημόσιας συλλογικής δράσης επιχειρούν να καλύψουν – ανεπιτυχώς – τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκατοντάδες πολίτες σχολιάζουν, διαμαρτύρονται, καταγγέλλουν online. Κι όμως, αυτή η διαμαρτυρία, παρά τον θόρυβο, δεν μεταφράζεται σε οργανωμένη πίεση προς την εξουσία.
Η πολιτική έκφραση έχει αποκοπεί από την πράξη. Η διαμαρτυρία γίνεται σε ψηφιακές φούσκες, χωρίς συνέχεια, χωρίς δομή, χωρίς συλλογικότητα. Οι φωνές παραμένουν μεμονωμένες και συχνά απολιτικές ή αφοριστικές, χωρίς δυνατότητα να διαμορφώσουν ένα κοινό αφήγημα αλλαγής.
Μικρές ομάδες – κυρίως νεαρών – προσπαθούν να αυτοοργανωθούν, αλλά βρίσκονται χωρίς θεσμική στήριξη και εμπειρία. Έτσι, παραμένουν στο περιθώριο της δημόσιας σφαίρας, ανακυκλώνοντας μεταξύ τους τις ανησυχίες τους χωρίς να καταφέρνουν να αγγίξουν ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας.
Η εικόνα που σκιαγραφεί ο Νίκος Περιστιάνης είναι αποκαλυπτική αλλά και ανησυχητική: πρόκειται για μια κοινωνία που δεν έχει μάθει να μιλά δημόσια, να διεκδικεί, να παρεμβαίνει μαζικά και οργανωμένα όταν οι περιστάσεις το απαιτούν. Κι αυτή η αδυναμία είναι κληρονομιά δεκαετιών.
Όταν δεν υπάρχουν θεσμοί που να ενισχύουν τη συμμετοχή, όταν η ιστορία διδάσκει την υπακοή αντί για την πρωτοβουλία, όταν η πολιτική καλλιεργείται ως υπόθεση των «άλλων» – τότε το αποτέλεσμα είναι η κοινωνική σιωπή. Και όσο παραμένει αυτή η σιωπή, τόσο λιγότερο πιθανό είναι να αλλάξει κάτι.
Ακολουθήστε το Tothemaonline.com στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Συγκλονισμό ανά το Παγκύπριο προκάλεσε η υπόθεση απόπειρας φόνου που διαπράχθηκε στις 8 Αυγούστου, 2025 στις Βρυσούλλες, στη επαρχία Αμμοχώστου, με το 61χρονο θύμα να εξακολουθεί να νοσηλεύεται σε κρίσιμη κατάσταση.
